Samenvatting
Techniek en vooral ICT verandert voortdurend. En het blijkt steeds sneller te veranderen. Ook de beroepen van mensen met een technische of ICT opleiding zullen daardoor veranderen. Daarbij is het zeker dat er diverse nieuwe beroepen gaan ontstaan.
Om op een gestructureerde manier naar de toekomst te kijken zijn trends in technologie en maatschappij onderzocht, waaruit scenario’s voor de toekomst gemaakt zijn. Vanuit deze toekomstbeelden zijn diverse mogelijkheden voor nieuwe arbeid beschreven. Met de resultaten van een workshop met mensen uit het beroepenveld en uit eigen onderzoek worden in dit artikel een 122 beroepen gedefinieerd, die wellicht in de toekomst werkelijkheid gaan worden.
Inleiding
Hoewel Nederland een grote historie heeft op het gebied van uitvindingen en techniek, is de belangstelling hiervoor ver te zoeken. Grootheden uit de geschiedenis als Huygens, Leeghwater, Stevin, Van Leeuwenhoek, Lorentz, Zeeman, Van ’t Hoff, en vele anderen zijn bij veel Nederlanders totaal onbekend. Er is weinig interesse voor technologie en innovatie. Wel is er belangstelling voor de nieuwste snufjes, de nieuwste gadgets, maar dan vooral om interessant te doen, voor de status. Niet uit belangstelling voor de techniek.
Dat spiegelt zich helaas ook af in de belangstelling voor technisch onderwijs. Het technische middelbaar, hoger en wetenschappelijk onderwijs kampt al enige tijd met minder belangstelling. Ook het ICT onderwijs is hiervan de dupe. Dat was de aanleiding om een onderzoek te starten naar de mogelijkheden om deze belangstelling te vergroten. Om jongeren te interesseren voor technologie en innovatie. En om zo uiteindelijk meer mensen te motiveren om voor techniek en dan met name ICT te kiezen in het onderwijs.
Het schetsen van toekomstbeelden en vooral het uitbeelden van mogelijke beroepen van de toekomst lijkt hierbij een goede manier om potentiële studenten te motiveren voor het technisch onderwijs. Een eerste poging daartoe was al eerder uitgevoerd door de initiatiefgroep van BetaMentality [1,2]. Met als resultaat een aantal inspirerende beroepen gerelateerd aan een technische (ICT) opleiding. In dit artikel proberen we die resultaten uit te breiden met een aantal toevoegingen van mogelijk toekomstige beroepen. Deze potentiële beroepen zijn deels afkomstig uit eigen onderzoek en literatuur en deels afkomstig uit een brainwriting sessie in een workshop in 2013 met betrokkenen en deskundigen.
Trends
De wereld verandert snel. Vooral in de techniek en wetenschap lijkt een versnelling te zijn gekomen, die eerder minder goed merkbaar was. Dat blijkt ondermeer uit de voorwerpen en apparaten om ons heen. Hadden die 30 tot 40 jaar geleden nog een levensduur van 10 en soms tientallen jaren, nu lijkt dat teruggezakt naar enkele jaren en af en toe zelfs minder dan 1 jaar. Niet omdat die zaken dan versleten zijn, of niet meer functioneren. Maar omdat nieuwe apparaten en dingen beter zijn en veel nieuwe mogelijkheden bieden, die zeer begerenswaardig blijken te zijn. Zo wordt de mobiele telefoon anno 2014 in 1 tot 2 jaar afgeschreven, terwijl zijn voorloper, de “vaste” telefoon tientallen jaren aan de muur van het huis gespijkerd zat.
Wat zijn nu de belangrijkste trends en wat veroorzaakt deze versnelling? Er zijn de afgelopen tijd vele trendstudies en onderzoek naar deze zaken gedaan. Een voorbeeld hiervan is de trendstudie ten behoeve van de ICT in de financiële sector “3652 x Morgen” [3]. Hierin worden 10 megatrends in de ICT beschreven die de afgelopen jaren een dominante rol hebben gespeeld in die sector. Maar deze trends hebben zeker ook een veel bredere invloed gehad op de hele dienstensector en de industrie.
De meest dominante trend is “van groot naar klein”, die wordt veroorzaakt door de wet van Moore. Volgens deze wet worden computers en vele afgeleide producten ieder anderhalf jaar 2x zo krachtig, terwijl de prijs nagenoeg gelijk blijft of zelfs daalt. Het betekent tevens dat vele apparaten almaar kleiner worden, terwijl er net zoveel of meer functionaliteit in zit. Inmiddels is een slimme mobiele telefoon krachtiger dan de meeste mainframes uit de jaren negentig van afgelopen eeuw. Mede hierdoor zijn mobiele apparaten steeds belangrijker geworden voor vrijwel alle mensen. Dat heeft een “mobiele levensstijl” trend tot gevolg gehad. En bij het gebruik van deze apparaten en de daarop functionerende toepassingen is de “user experience” steeds meer van belang geworden. Dit geeft weer aanleiding tot andere trends. Hier een opsomming van de trends uit “3652 x morgen”:
1. Digitale Wereld. De snelle opkomst van de virtuele wereld, digitalisering van de menselijke omgeving, internet en de impact op de economie, leven, organisaties.
2. Universele connectiviteit. De opkomst van de genetwerkte wereld, met nadruk op breedbandnetwerken (vast en draadloos), sensoren (internet of things), artificiële intelligentie, slimme netwerken (Web 2.0 en 3.0) en cloudcomputing.
3. Mobiele levensstijl. De mens is een sociaal wezen en de wens om zich te uiten en om tijd- en plaatsonafhankelijk te kunnen functioneren voedt de mobiele levensstijl
4. Data als brandstof. In een interconnected wereld neemt de hoeveelheid data exponentieel toe. Data worden hiermee de nieuwe olie.
5. Veiligheid en privacy. In een toenemende open wereld zijn beveiliging en privacy essentiële pijlers.
6. User experience. Vergaande virtualisering van producten en diensten maakt dat de ervaring en natuurlijke gebruikersinterfaces zonder leercurve steeds belangrijker worden.
7. Ongebreidelde communicatie en sociale netwerken. Vanuit de beperkte face to face communicatie en briefwisseling is de hoeveelheid communicatiemiddelen zeer sterk uitgebreid. Middels sociale netwerken worden met die communicatie virtuele community’s onderhouden, die een eigen economie voeren.
8. Open wereld. Organisaties moeten excelleren in het samenwerken. Consumeren krijgt een nieuwe dimensie en wordt meer en meer participeren. Dit geeft mogelijkheden tot open innovatie en bedrijven met open netwerkstructuur.
9. Duurzame organisatie. Idealen en oprechtheid leiden tot maatschappelijk aangepaste en relevante producten, diensten en ICT met een langer leven (helaas niet voor alle gadgets). We gaan naar steeds meer maatschappelijk verantwoord ondernemen en naar Green ICT.
10. Van groot naar klein. Zowel apparatuur, software als bedrijven maken een metamorfose door van groot naar klein.
De laatste trend is de belangrijkste veroorzaker van de versnelling. De wet van Moore is immers een exponentiële functie. Het geeft een enorme versnelling aan de ontwikkeling van computers, en daarmee van vele andere zaken. Zo blijken ook wetenschap en techniek dezelfde versnelling te ondergaan [4]. Maar er zijn inmiddels meer trends in de techniek die de toekomst van de wereld en vooral van de ICT sector gaan bepalen. Nieuwe materialen en nieuwe productiemethoden bijvoorbeeld. Met het nu snel opkomende 3d printing worden niet alleen mooie resultaten geboekt op het gebied van het snel maken van prototypes. Nee, ook nieuwe vormen van voedsel, eindproducten als schoenen, complete huizen en zelfs levende organen voor transplantatie in de mens blijken geprint te kunnen worden. Op het gebied van apparaten komen naast de PC, notebook, tablet en smart phone nu ook intelligente horloges, brillen, armbanden en zelfs interactieve dingen voor op of onder de huid op de markt. De ontwikkeling van robots en avatars gaat in een sneltreinvaart door. Daarbij komen er meer en meer robots in het huishouden of op het werk. Er komen andere manieren van interactie naast toetsenbord, muis en touchscreen., zoals via gebaren, de beweging van de ogen, of rechtstreeks van de hersenen. En alle apparaten en dingen om je heen worden steeds slimmer, wellicht zelfs over 10 jaar slimmer dan de mens.
Dat vraagt om over al deze ontwikkelingen goed na te denken. Er komen vele ethische en filosofische vragen op ons af. Vele vragen waar we antwoorden op moeten vinden. Ook vele dilemma’s waar besluiten over moeten worden genomen. Dat zullen geen makkelijke discussies worden. Het gaat om vele essenties van het leven. Het gaat ook om werk en werkgelegenheid. Soms zelfs om leven en dood. Een aantal van deze ontwikkelingen kan mogelijk leiden tot politieke of godsdienstige ruzies. En zal zeker aanleiding geven tot ingewikkelde debatten.
Allemaal zaken om goed over na te denken. Allemaal zaken die ook leiden tot nieuwe rollen van mensen, tot nieuwe beroepen, tot nieuwe uitdagingen.
Scenario’s
Om hier meer grip op te krijgen en om de trends in een beter samenhangend perspectief te zien gaan we enkele van de mogelijke toekomstbeelden schetsen. Het maken van toekomst scenario’s is een bekende methode om te komen tot een betere analyse en uiteindelijk besluitvorming voor strategie en beleidsbepalingen (zie ondermeer het “Groot Innovatie Modellenboek” [5]). Scenario’s worden ook vaak gebruikt om de potentiële behoefte en het gebruik van nieuwe producten en diensten te onderzoeken. Hier gebruiken wij de scenario’s om mogelijke beroepen van de toekomst in en rond ICT te generen en aannemelijk te maken.
Een scenario dat wel vaker wordt gemaakt gaat vooral door op de trend van de steeds dominanter wordende rol van robots in onze samenleving. Robots krijgen langzaam meer mogelijkheden en worden slimmer. De stofzuigrobot van heden kan zelf een optimale route bepalen om snel de kamer in huis te stofzuigen en weet eenvoudig zijn oplaadpunt voor nieuwe energie terug te vinden. De grasmaairobot werkt al beter dan veel klassieke grasmaaimachines. In ziekenhuizen en verpleegtehuizen wordt inmiddels gewerkt met eenarmige robots om patiënten uit en in bed te stoppen of in bad te doen. In het robot scenario wordt straks veel van het werk in een ziekenhuis uitgevoerd door robots. Van patiënten in bed verzorgen tot operaties doen. Het gebeurt nu al in beperkte mate en straks in het groot. Maar hoe moeten verplegers en dokters omgaan met deze geautomatiseerde collega’s? Je ziet het verschijnsel ook in het vervoer van mensen en goederen. Langzaam rukt de autonome, zelfsturende auto op. Je hebt al treinen en busjes die zonder chauffeur rijden. En een vliegtuig vliegt vaak veiliger op de automatische piloot zonder menselijk ingrijpen. Maar hoe om te gaan indien alle vervoer door robots wordt gedaan? Welke beroepen vallen dan weg en welke komen erbij? En waar gaat dat naar toe met zo’n robot maatschappij. De robots zullen naar alle waarschijnlijkheid ook nog slimmer worden dan de mens en zelf nieuwe robots gaan fabriceren. Krijgen we dan een maatschappij zoals in de film I, Robot uit 2004, met de robotkiller Will Smith? Dit robotscenario geeft aanleiding tot vele nieuwe beroepen. Van de robotmonteur en -programmeur, tot robotstrategen en mensen die de invloed van robots aan banden gaan leggen of over ethische zaken rond robots na moeten denken. Diverse bestaande beroepen verdwijnen. Veel van de huidige rollen en taken voor zowel ongeschoold als geschoold personeel zullen straks overbodig zijn. Zoals in de schoonmaak en verzorgingssector. Of rond verkeer en transport. Maar zeker komen hier ook nieuwe rollen voor mensen bij. Rollen en beroepen waar we nu misschien nog geen idee van hebben.
Een ander scenario gaat wat dieper in op het 3d printen en de nieuwe ontwikkelingen op gebied van bio- en nanotechnologie. Op dit moment staat de ontwikkeling met deze nieuwe productietechniek nog in de kinderschoenen. En hoewel 3d printen een techniek is die zeker 30 jaar oud is, is de echte waarde van de techniek pas de laatste jaren duidelijk geworden. Met de steeds goedkoper wordende 3d printers en de vele mogelijkheden van ontwerpers en van nieuwe materialen komen er vele nieuwe toepassingen. Bijvoorbeeld het printen van menselijke organen. Het is inmiddels al een aantal jaren mogelijk om van huidcellen van een mens nieuwe huid te printen ten behoeve van transplantatie bij brandwonden. Ook organen zoals een menselijke blaas, nier of lever worden nu al geprint. Of uiterlijke zichtbare onderdelen als oren of neus. Maar er zal nog veel onderzoek nodig zijn voor deze echt bruikbaar zijn. Dat komt natuurlijk wel. In ons 3d print scenario kunnen belangrijke onderdelen van de mens geprint worden om het lichaam te herstellen van een aantal ziekten of beschadigingen. Ook eten komt in dit scenario voor een deel uit de printer. Met zeer elementaire basiscomponenten worden diverse gerechten simpelweg geprint. Maar ook vleesvervangers worden geprint uit andere organische materialen, met alle eigenschappen van het huidige vlees, maar zonder de zware last van veeteelt op de wereldvoedselproductie. Reserve onderdelen van veel apparaten en diverse nieuwe dingen voor dagelijks gebruik komen rechtstreeks uit lokale printers. Dit betekent dat de logistieke sector grote veranderingen moet ondergaan. Er zal minder transport zijn. De medische wereld gaat heel anders om met veel ziektes en ongelukken. En een deel van de retailsector heeft het nakijken. Maar tegelijk ontstaan vele nieuwe beroepen.
Een derde scenario gaat over ons reizen in de toekomst. Niet alleen zie je een verschuiving van vaak gebruikte vervoermiddelen. Auto’s, fietsen en scooters worden steeds meer elektrisch aangedreven. Er komt een betere spreiding van het railverkeer over langzaam en lokaal, snel en zeer snel vervoer. En er komen alternatieve vervoermiddelen, zoals wellicht een buizenvervoersysteem voor mensen en goederen, langzaam lokaal vliegverkeer met ballonnen en kleine vliegtuigjes of vliegende autootjes. Of zelf de terugkomst van grote ballonnen en luchtschepen zoals de zeppelins. Voor ruimtereizen komen kleine vliegtuigraketjes of net grotere vliegende ruimtevaartuigen, die als een bus mensen tot grote hoogte kunnen brengen. En voor op en onder water komen meerdere vormen van boten en onderzeeërs, om bijvoorbeeld recreatief van de onderwaterfauna en vissenwereld te genieten. Maar heel waarschijnlijk zullen veel van onze reizen in de toekomst virtueel zijn. We reizen niet meer met een gewoon vervoermiddel naar een andere plek op de aarde of in de ruimte. Nee, we blijven op dezelfde plek met ons lichaam en we reizen virtueel door de meest fantastische werelden. Plaatsen waar we als mens niet makkelijk of zelf onmogelijk kunnen komen. Een reis naar Mars of naar bijvoorbeeld de oceaan onder de ijslaag van de maan Europa bij Jupiter om het eerste leven buiten de aarde te zien. We zien de dingen die alleen ver weg vliegende ruimtesondes en robots waar kunnen nemen. Naar werelden die in de toekomst mogelijk zijn of in het verleden bestonden, zoals de wereld van de dinosauriërs. Alsof we echt in Jurassic Park rond lopen. Of we reizen helemaal door fantasiewerelden. Werelden die bedacht worden door onze game ontwikkelaars of door de mensen die nu science fiction en fantasie films maken. Een spannende reistoekomst, waar mogelijk reisagenten ons de weg gaan wijzen. Waar veel ingenieurs steeds nieuwe zaken moeten bedenken. Waar net echte interactieve werelden moeten worden ontworpen om met je virtuele lichaam in rond te kunnen lopen.
En een laatste scenario beschrijft de stad van de toekomst. Die stad zou best geheel zelfvoorzienend kunnen worden. Indien alle huizen zonnecollectoren krijgen en met enkele andere lokale energievoorzieningen wordt deze stad onafhankelijk van andere brandstoffen voor de totale energiebehoefte van de stad. Voor water boort men voldoende diep of zuivert men rivier of zeewater. Extra energie is hiervoor voldoende aanwezig. Voedsel wordt ook geheel lokaal geproduceerd. Met grote broeikassen aan de rand van de stad en vertical farms in de stad, plus de actieve bijdrage van veel burgers in kleine en grote volkstuintjes op balkons, daken en in parken wordt aan alle behoeftes van voedsel in de stad voldaan. Men weet verder het klimaat in de stad wat te temperen middels grote overdekkingen en ondergrondse ruimtes. Doordat vele mensen vanuit hun eigen huis werken, door het 3d printen, gebruik van robots, beperkt en vooral elektrisch autonoom sturende vervoermiddelen is het verkeer geen chaos meer. Want veel woon-werk verkeer is immers overbodig en veel transport van materialen en voeding ook. Mensen genieten in deze stad meer van hun eigen huis en van de culturele en recreatieve zaken in de stad. Ontmoeten en ontspannen zijn de dominante activiteiten van bewoners. In deze stad zullen veel van de huidige beroepen en rollen voor mensen verdwijnen. Maar ook veel nieuwe rollen en beroepen ontstaan. Bijvoorbeeld om de vertical farms te onderhouden. Of in de ontspanningsindustrie.
Workshop
Een aantal beelden uit bovenstaande scenario’s zijn getoond in een workshop over de beroepen van de toekomst in de technologie [6]. In de workshop werden de deelnemers geconfronteerd met de resultaten van het onderzoek van de initiatiefgroep BetaMentality (zie ook [1]) en de huidige praktijk van opleiden voor de beroepen van nu. Daarna volgde een presentatie over de trends in de ICT en scenario’s. Enkele mogelijke beroepen van de toekomst werden als voorbeeld getoond. Daarna werd de deelnemers gevraagd om zelf beroepen te bedenken, die wel of niet passen bij de geschetste toekomstbeelden.
In een brainwriting sessie werden hierna door de deelnemers een groot aantal toekomstige beroepen gegenereerd. Daarbij werd de volgende systematiek gebruikt. Ieder moest proberen een 5-tal nieuwe beroepen op een papier te zetten in een tijdsbestek van 5 minuten. Dit papier werd daarna doorgegeven aan de rechter buurman of –vrouw. En deze kreeg de opdracht die lijst aan te vullen met nieuwe beroepen, die nog niet eerder door deze persoon waren opgeschreven. De lijst met 5 beroepen van de buurman of –vrouw diende daarbij als inspiratiebron om op nieuwe gedachten te komen. Hierbij was de opgave om tenminste 3 nieuwe beroepen toe te voegen. Dit werd daarna nog een keer herhaald. Daarna volgde de gezamenlijke evaluatie. Alle beroepen op de verzamelde lijsten werden op grote vellen geschreven. En de hele groep bekeek het resultaat, waarna een levendige discussie volgde. De deelnemers waren tevreden met de geproduceerde lijst. Vooral omdat daarbij toch een redelijk aantal verrassende beroepen was bedacht.
Beroepen rond en met ICT
De resultaten van de brainwriting activiteit in de workshop worden te samen met de resultaten van eerder onderzoek hieronder weergegeven. Er wordt geen uitleg gegeven bij de bedachte beroepen. Evenmin is er een filtering gedaan op beroepen die dicht bij elkaar of in elkaars verlengde liggen. Wel zijn de dubbele resultaten weggelaten.
Dat leidt dan tot de volgende lijst:
3d gildemeester; 3d kapper; 3d kok; 3d printing expert;
4d print architect; afvalarchitect; augmented reality ontwerper; autohuidhersteller;
batterist; big data visualizer; brandstof cellist; bufferaar;
care‐ist; carrosserie kweker; chipimplanter;concertgebouw robot dirigent;
creatieve vaardigheden specialist; cross-data analist; cyborg specialist; dakboer;
daktuinierder; data visualisatie specialist; deep sea architect; designer semantic web applicaties;
digi chauffeur; digifood apparatenmaker; dna gezinsplanner; dna sequencer;
dna‐technoloog; domotica expert; drone fisher; drone monteur;
drones vanger; ecosurvivor; embedded software programmeur sensoren; ethicus robot intelligentie
extended brain specialist; filosoof van niet-menselijke intelligentie; financial computer translator;
food reconstructor; food designer; gaming developer; genetisch stimulator;
digitaal gereedschapsontwikkelaar; geriatrisch planoloog; geriatrisch stadsplanoloog; glasstylist;
grondstoffenhandelaar; heelal verkeersleider; huisdieren robot bouwer; intergallactisch reisagent;
levensverlenger; lichaamsdelenbouwer; lichaamsontwerper; life cycle technoloog;
literatuurontwikkelaar; maanreisleider; maanveger; medicijn capsule nano vormer
minivoedselkweker; moonminer; multivitamine groenteteler; nano fastfood kok;
ontspanningscoach; ontwikkeltechnicus; ontzorger; orgaanontwikkelaar;
orgaanbeheerder; orgaanproducent; orgaanverbeteraar; overall kweker;
personal climate specialist; personal environment specialist; raketsteward; recycling innovator;
remote controller; robot ethicus; robot programmeur; roboteur;
robotontwikkelaar; robotservicemonteur; robottherapeut; robotverpleegster;
scenario realizer; seafarmer; Security expert; security identity expert;
skeletrobot specialist; smaakontwerper; smart grid ontwerper; smart home ontwerper;
smart home ontwerper; smart materials specialist; spacelogistics; spacetransporteur;
spierder; stofzuigerpsycholoog; taal & spraak technoloog; target bepaler;
technisch verpleegkundige; techno fashion designer; taal- en spraaktechnologie specialist; verticaal landschapsarchitect;
vertical gardening architect; virtuele d.j.; virtuele reisagent; virtuele rijvlieg instructeur;
virtuele fantasiewereld designer; virtuele wereld ontwerper; voedselontwerper; voedselontwikkelaar;
voedselprinter bouwer; voedselspecialist; vrije tijd coach; waterstofproducent;
weather modification manager; weefseloog; weermaker; zonne energie monteur;
zonnecelpaneel monteur; zwoezelaar.
Totaal zijn er hier 122 mogelijke beroepen voor de toekomst gemaakt. Dat zijn uiteindelijk niet allemaal beroepen die direct gerelateerd zijn aan techniek of ICT. Maar het zijn wel beroepen die min of meer een logisch gevolg zijn van de ontwikkelingen in de techniek en dan met name in de ICT.
Discussie en conclusies
In de workshop en door eigen onderzoek zijn naast de voorbeelden van BetaMentality een groot aantal potentiële beroepen voor de nabije en verre toekomst gegenereerd. Hierbij zijn de trends in techniek en ICT, alsmede de scenario’s een duidelijke inspiratiebron geweest. Het eindresultaat geeft 122 beroepen van de toekomst, die ongetwijfeld voor een deel werkelijk ingevuld gaan worden, maar ook voor een deel onzin zullen blijken te zijn. Dit resultaat geeft wel een impressie van hoe de toekomst eruit zou kunnen zien.
Met het resultaat van deze studie kan de belangstelling voor techniek en meer in het bijzonder voor ICT onderwijs vergroot worden. Immers om de toekomstige student te motiveren heeft deze een houvast nodig. Met de lijst kan een keuze gemaakt worden om een eigen toekomstbeeld te construeren. Een beeld dat past in de beleving van de aanstaande student. Daarnaast kan de lijst door beleidsmakers en politiek gebruikt worden om aangepaste toekomstplannen te maken. Om de toekomst naar eigen behoefte en denkbeelden in meer detail in te vullen. De lijst kan ook een basis voor discussie vormen. Of we sommige zaken als maatschappij wel of niet willen.
Daarnaast is de lijst ook gemaakt om het onderwijs zelf meer inzicht te geven of de huidige opleidingen nog wel goed aansluiten bij wat er nodig is aan opleiding voor het beroepenveld over 10 of meer jaar. Wellicht dat een aantal onderdelen van de opleiding minder prominent in het curriculum hoeven, terwijl andere, nieuwe onderdelen daar net een plaatsje verdienen. Een herziening van het onderwijs lijkt hier zeker nodig en verdient in ieder geval aandacht van docenten en besturen van onderwijsinstellingen.
Literatuur en bronnen
[1] BetaMentality, “De toekomstberoepen”, http://www.betamentality.nl/?pid=282&page=DE%20TOEKOMSTBEROEPEN
[2] Stichting HBO-i en Bureau YoungWorks, ICT Mindsets Model, http://www.ictmindsets.nl
[2] Ruud Smeulders, “3652 x morgen, een terugblik op 10 jaar vooruit kijken”, Secsi Media, 2012
[3] J, Brockman, “De komende vijftig jaar”, uitgeverij He Spectrum, 2002
[5] Frank Kwakman, Ruud Smeulders, “Groot Innovatie Modellenboek, 40 innovatiemodellen voor het versterken van ondernemerschap bij bedrijfsleven en overheid”, Van Duuren Management, 2013
[6] Ruud Smeulders, Renée Prins, Workshop: “Maak kennis met de beroepen van de toekomst in de technologie”, Werkconferentie gemeente Den Haag, “ Geslaagd in het vak”, World Forum Den Haag, 3 oktober 2013
